Türkiye Demokrasi ve İnsan Hakları Enstitüsü

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin USAİD-in maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycanda kiçik sahibkarlığın inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində əmək müqaviləsi ilə bağlı qanunvericiliyi şərh edib.

Şərhdə qeyd olunur ki, Azərbaycanın əmək və vergi qanunvericiliyində işçilərlə işəgötürənlər arasında əmək müqavilələrinin bağlanması, bu prosesə dövlət nəzarətinin təmin olunması ilə əlaqədar hüquqi əsaslar mövcuddur. Hər şeydən öncə, qanunvericilik əmək müqavilələrinin tətbiqinə və icrasına nəzarətə məsul olan səlahiyyətli dövlət qurumunu müəyyənləşdirib. Belə ki, “Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında” qanunun tətbiqinə dair prezidentin 15 aprel 1999-cu il fərmanına əsasən əmək müqavilələrinin bağlanması üzərində nəzarəti Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin strukturuna daxil olan Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidməti həyata keçirir. Xidmətin Əsasnaməsinin 3.1.1-ci maddəsində qeyd olunur ki, işçilərlə əmək münasibətlərinin əmək müqaviləsi əsasında tənzimlənməsinə dövlət nəzarətini həyata keçirmək bu qurumun əsas vəzifələrindən biridir. Əsasnamənin 4-cü bölməsinin tələblərinə görə, Xidmət işəgötürənlərə əmək qanunvericiliyinin tələblərinə əməl olunmasına dair öz səlahiyyətləri daxilində göstərişlər vermək, müvayq qərarlar qəbul etmək və onların yerinə yetirilməsinə nəzarəti həyata keçirmək, əmək qanunvericiliyinin pozulmasında təqsirkar şəxslərdən yol verdikləri hüquq pozuntularının aradan qaldırılmasını tələb etmək hüququna malikdir.

Bundan əlavə,  qanunvercilik əmək müqavilələrinin subyektlərini, bu müqavilələrin tətbiqi dairəsini və şərtlərini müəyyənləşdirir. Ölkə qanunvericiliyinə görə, əmək müqaviləsi əsasında çalışan işçilər “muzdlu işçilər” adlanır. Belə ki, Vergi Məcəlləsinin 13.2.34-cü maddəsinə görə, muzdlu iş əmək qanunvericiliyinə uyğun olaraq müqavilə əsasında haqqı ödənilməklə yerinə yetirilən əmək fəaliyyətidir.

Əmək Məcəlləsinin 9-cu maddəsinə görə, hər bir işçinin ixtisasına, sənətinə, peşəsinə uyğun əmək fəaliyyəti növü və iş yeri seçərək sərbəst surətdə əmək müqaviləsi bağlamaq hüququ var. Qüvvədə olan qanunvericilik bütün muzdlu işçilərlə əmək müqaviləsinin bağlanmasını icbari hüquqi öhdəlik kimi müəyyənləşdirir. Belə ki, Əmək Məcəlləsinin 12-ci maddəsinə görə, işçilərlə rəsmi əmək müqavilələri əsasında əmək münasibətləri qurmaq və müqavilə şərtlərinə uyğun işçilərə zəruri əmək şəraiti yaratmaq işəgötürənin əsas vəzifəsidir və o, buna görə və  məsuliyyət daşıyır.

Qanunvericilik əmək müqavilələrinin məzmununa və müddətinə qarşı tələbləri də müəyyən edir. Əmək Məcəlləsinin 43-cü maddəsinə görə, muzdlu işçi ilə işəgötürən arasında bağlanan əmək müqaviləsində işçinin əmək funksiyası, əmək müqaviləsinin müddəti, işçinin əmək şəraitinin şərtləri (iş və istirahət vaxtı, əmək haqqı və ona əlavələr, əmək məzuniyyətinin müddəti, əməyin mühafizəsi, sosial və digər sığorta olunması), tərəflərin əmək müqaviləsi üzrə qarşılıqlı öhdəlikləri ətraflı və aydın şəkildə əks etdirilməlidir. Əmək Məcəlləsinin 45-ci maddəsinə görə, əmək müqaviləsi qabaqcadan müddəti müəyyən edilmədən (müddətsiz) və ya 5 ilədək müddətə (müddətli) bağlanıla bilər. Əmək müqaviləsində onun hansı müddətə bağlanması göstərilməmişdirsə, həmin müqavilə müddətsiz bağlanmış hesab edilir.

Hökumət, həmkarlar ittifaqları və sahibkarların maraqlarını müdafiə edən təsisat arasında dövri olaraq bağlanan baş kollektiv sazişlər də işçilərlə işəgötürənlər arasında əmək müqavilələrinin rəsmiləşdirilməsini nəzərdə tutan müxtəlif mexanizmlər yer alır. Əmək Məcəlləsinin 6-cı fəslinin (maddə 35-41) tələblərinə uyğun olaraq Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası və Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatlarının Milli Konfederasiyası 1 ildən 3 ilədək dövr ərzində baş kollektiv sazişlər imzalayırlar. Nazirlər Kabinetinin 4 fevral 2010-cu il 28 saylı qərarı ilə təsdiqlənmiş “2010-2011-ci illər üçün Baş Kollektiv Saziş”in 3.9-cu maddəsində qeyd olunur ki, qeyri-formal məşğulluğun real vəziyyətinin öyrənilməsinə, onu yaradan səbəblərin aradan qaldırılmasına, eyni zamanda yaratdığı risklərlə bağlı ictimaiyyətin məlumatlandırılmasına dair tədbirlər görülməlidir.

Nazirlər Kabinetinin 6 mart 2012-ci il, 58 saylı qərarı ilə təsdiqlənmiş “2012-2013-cü illər üçün Baş Kollektiv Saziş”də bu problemə toxunulub. Sazişin 2.11-ci qeyri-formal əmək münasibətlərinin qarşısını almaq məqsədi ilə işçiləri əmək müqaviləsi bağlanmadan işə cəlb edən və onlara qeyri-rəsmi ödənişlər verən işəgötürənlər üzərində sosial tərəfdaşların birgə nəzarətini gücləndirilməsi nəzərdə tutulur.

Prezidentin 15 noyabr 2011-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiqlənmiş “Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyasının həyata keçirilməsi üzrə 2011-2015-ci illər üçün Dövlət Proqramı” sənədində də qeyri-rəsmi məşğulluqla mübarizə aparılması nəzərdə tutulur.  Amma proqramda bu istiqamətdə hansı mübarizə strategiyalarının seçilməsi, bu strategiyaların hansı mexanizmlər əsasında reallaşdırılması qaranlıq qalır.

Prezidentin 5 sentyabr 2012-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiqlənmiş “Korrupsiyaya qarşı mübarizəyə dair 2012-2015-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı”nın 25.1-ci bəndində qeyd olunur ki, qeyri-formal məşğulluğun qarşısının alınması və “kölgə iqtisadiyyatına” cəlb olunmuş işçilərin sosial hüquqlarının təmin edilməsi məqsədi ilə onların əmək fəaliyyətinin leqallaşdırılması üzrə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi və Dövlət Miqrasiya Xidməti birgə tədbirlər görülməlidir.

Muzdlu işçilər yalnız rəsmi əmək müqaviləsi əsasında çalışmaqla zəruri sosial zəmanətlər üçün təminatlar ala bilərlər. Məsələn, Əmək Məcəlləsinin 77-ci maddəsinə əsasən, ştatların ixtisarı ilə əlaqədar işçilərin işdən azad edilməsi zərurəti yarandıqda, işəgötürən əmək müqaviləsini ləğv etməzdən azı iki ay əvvəl işçiyə rəsmi xəbərdar etməli, həmin müddətdə hər həftənin azı bir günü ərzində işçi yeni iş axtarmaq üçün əmək haqqı saxlanılmaqla əmək funksiyalarının icrasından azad etməlidir. İşçidən asılı olmayan səbəbdən əmək müqaviləsinə xitam verildikdə, işçiyə orta əmək haqqından az olmamaqla işdənçıxarma müavinəti verilir, işdən çıxarıldığı gündən yeni işə düzələn günədək ikinci və üçüncü aylar üçün orta əmək haqqı ödənilir. Yəni, əmək müqaviləsiz, qeyri-rəsmi çalışan işçi bu təminatları tələb edə bilməz. Bundan əlavə, “İstehsalatda bədbəxt hadisələr və peşə xəstəlikləri nəticəsində peşə əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarından icbari sığorta haqqında» Qanuna (11 may 2010-cu il) əsasən, muzdlu işçilər istehsalatda bədbəxt hadisələr və peşə xəstəlikləri nəticəsində peşə əmək qabiliyyətini itirdiyi halda onların icbari sığorta olunmalıdır. Amma adıçəkilən qanunun 3-cü maddəsinə görə, yalnız işəgötürənlərlə rəsmi əmək müqaviləsi bağlayan muzdlu işçilər icbari sığorta ilə əhatə oluna bilər.

İşçilər pensiya hüququnu da rəsmi əmək müqaviləsi olmadan qazana bilməzlər. Çünki “Əmək pensiyaları haqqında” qanuna (7 fevral 2006-cı il) əsasən, pensiya hüququnun yaranması üçün işçilərin sahibkarlarla müəyyən dövr ərzində bağladığı rəsmi əmək müqaviləsinin olması vacibdir. Belə ki, bu qanunun 7-ci maddəsinə görə, işçinin ardıcıl 12 il əmək stajı və həmin staj dövründə əmək müqaviləsinə uyğun olaraq işçiyə sosial sığorta ödənişləri etməsi rəsmi sənədlərlə təsdiqlənməlidir.

Nəhayət, bir sıra sosial risklərə görə təminatları da işçilər məhz əmək müqaviləsi əsasında işlədikləri halda əldə edə bilərlər. Belə ki, Nazirlər Kabinetinin 189 saylı qərarı (15 sentyabr 1998-ci il) ilə təsdiqlənmiş “Məcburi dövlət sosial sığortası üzrə ödəmələrin və əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirmiş işçilərə sığortaedənin vəsaiti hesabına ödənilən müavinətin hesablanması və ödənilməsi haqqında Əsasnamə”yə görə, əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirmiş şəxsə ödəmələrin bir hissəsi, eyni zamanda, hamiləliyə və doğuma görə müavinət, uşağın anadan olmasına görə birdəfəlik müavinət, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş yaş həddinə çatana qədər uşağa qulluqla əlaqədar müavinət, dəfn üçün müavinət, sığortaolunanların sanatoriya-kurort müalicəsi üzrə xərclərinin tam və ya qismən ödənişi, işsizlik müavinəti məhz rəsmi əmək müqaviləsi olduğu tədqirdə ödənilir. Çünki Məcburi dövlət sosial sığorta haqqının toplanması Qaydalarına (Ədliyyə Nazirliyi Qeydiyyat № 3235, 17 avqust 2006-cı il)görə muzdlu işçilərin sosial sığorta üçotu üçün hüquqi əsas məhz əmək müqaviləsidir.  Qaydalara görə, işəgötürənlər əmək müqaviləsilə çalışan  müzdlu işçinin əmək haqqının ümumi məbləğinin 22%-i,  işçinin özü isə 3%-i (ümumilikdə əmək haqqının 25%-i) məbləğində sosial sığorta haqqı ödəməlidir.  “Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçot haqqında” qanunun 5-ci maddəsinə görə isə muzdlu işçiləri işəgötürən sahibkarlar əmək müqaviləsinə uyğun olaraq, hər bir işçi üçün fərdi sosial sığorta hesabı açmalı və əmək haqqından ödənilən sığorta haqları həmin hesabda toplanmalıdır.

“Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 239-cu maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair  Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun Qərarı”nda da qeyd olunur ki, əmək münasibətləri prosesində işəgötürənin və işçinin öz öhdəliklərini yerinə yetirərkən bir-birilərinə vurduqları ziyana görə qarşılıqlı maddi məsuliyyəti yalnız o halda  daşıyırlar ki, onlar arasında rəsmi əmək müqaviləsi bağlanmış olsun. Elə Əmək Məcəlləsinin 7-ci maddəsinin 2-ci hissəsində də qeyd olunur ki, əmək münasibətləri yazılı formada əmək müqaviləsi bağlandıqda yaranır.

Qüvvədə olan qanunvericilik əmək müqaviələlərinin bağlanmamasına görə, xeyli sərt sanksyalar da nəzərdə tutur. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 53-cü maddəsinə əsasən, işəgötürənlər tərəfindən fiziki şəxslərin Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsini bağlamadan hər hansı işə (xidmətə) cəlb etməsi aşkralanarsa, işçini müqaviləsiz işlətməyə məsul olan vəzifəli şəxslər 3000 manatdan 5000 manatadək məbləğində, həmin işi (xidməti) gördürən hüquqi şəxslər  isə 20 000 manatdan 25 0000 manatadək miqdarda çərimə edilir.

Vergi Məcəlləsinin 50-ci maddəsində qeyd olunur ki, işəgötürənlər Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsi olmadan muzdlu işçiləri hər hansı işə cəlb etdikdə, vergi orqanları operativ vergi nəzarəti tədbirləri vasitəsilə belə halları aşkarlamalıdır. Vergi Məcəlləsinin 58-ci maddəsinə görə, işəgötürənlər tərəfindən muzdlu işçilərin Əmək Məcəlləsinin tələblərinə uyğun olaraq müqavilə bağlamadan əmək fəaliyyətinə cəlb edilməsi və bu yolla əmək gəlirlərinin azaldılması halı aşkarlanarsa, sahibkarlara müqaviləsiz çalışdırılan hər bir işçi üçün 1000 manat məbləğində maliyyə sanksiyası tətbiq edilir.

Bəkir Nərimanoğlu